coğrafi keşifler

Coğrafi Keşifler





--------------------------------------------------------------------------------





Bilinmeyen, bir anlamda esrar ve tehlike demektir, ama aynı
zamanda, akla gelmedik zenginliklere ulaşma olanağını da kendinde taşır. İşte
bu yüzden, bütün


keşif gezilerinin temelinde rastlantılar, çıkar duygusu ve
insanların karşı konulmaz merakları yatar.





Tarihöncesi'nde yaşamış uzak atalarımıza göre Evren,
yaşamlarını sürdürmeğe çabaladıkları topraktan ibaretti ve hayal güçleri,
onları bu toprağın sınırlarını


aşmağa zorlamıyor, ancak yaşamayı sürdürecek olanaklar
tükenince yeni yerler aramağa davranıyorlardı. Böylece, otuz bin yıl kadar
önce, Asya'da yaşayan


avcı grupları av hayvanlarının göçünü izleyerek Amerika'ya
gidip yerleşmişlerdi.





Mutlu Odisseus Gibi...





Dünyanın keşfine, ilkel beslenme kaygılarından büsbütün uzak
nedenlerle ilk çıkanlar. Mısırlılar oldu. M. Ö. 3000 yıllarında, yeni ticaret
pazarları bulma


amacıyla, Afrika kıyılarını dolaşmağa başladılar. Filoları
böylece Etyopya'yı, sonra M.Ö. 1500'lerde Zambezia'yı keşfetti.





Milattan önce 600 yıllarına doğru, firavun Nekao'nun
gönderdiği Fenikeli gemiciler üç yılda Afrika Kıtası'nın çevresini dolaşmayı
başardılar: Kızıldeniz'den


yola çıkıp «Herkül Sütunları» (bugünkü Cebelitarık Boğazı)
yoluyla Akdeniz'e girdiler. Kartacalılar da uzaklara seferler yaptılar: M.Ö.
500'de Hannon komutasına


verilmiş büyük bir donanma, Afrika'nın batı kıyılan boyunca
Gine Körfezi'ne kadar gitti.





Bunların hepsi de her şeyden önce geçtikleri yolların
gizemini korumağa kararlı tacirlerdi. Bunun için yolda rastladıkları gemileri
batırmaktan veya sözde


rastladıkları korkunç canavarların öykülerini anlatarak
rakiplerinin cesaretini kırmaktan çekinmiyorlardı.





Bu hayali canavarların, Yunanlıların ilk gezi hikâyelerinde
büyük bir yeri vardır ve Yunan mitolojisinin bir bölümü bunlardan doğmuştur;
Odisseia'da anlatılan


Odisseus'un serüvenleri buna örnektir. Bunanla birlikte,
bazı serüvenlerin gerçek yanı vardır: sözgelimi Massilia'lı (geleceğin
Marsilya'sı) bir Yunan


gemicisi, M.Ö. IV. yy.da İzlanda'ya kadar gidebilmiştir.





Kara parçalarının iç bölgelerinin keşfi genellikle kahraman
öncüler sayesinde oldu, Yunanistan'dan yola çıkarak Hindistan'a ulaşan Büyük
İskender bunun


en iyi örneğidir. Romalılara gelince, onlar, her şeyden çok
Avrupa ile ilgilendiler ve Tuna'dan İskoçya'ya (o tarihlerde Dünya'nın ucundaki
toprak anlamına


Koledonya deniyordu) kadar gezdiler.





Miladın başlangıcında Mısır'da yerleşmiş bir Yunan
astronomu, Ptolemaios, çağının coğrafya bilgilerinin bir özetini yaptı.
Hazırladığı harita, Avrupa'nın


tamamını, Kuzey Afrika'yı ve Asya'nın bir bölümünü
kapsıyordu; yüzyıllar boyunca bu harita, coğrafyacıların yararlanabileceği tek
ciddi belge olarak kalmıştır.





Büyük Keşifler





Bütün Ortaçağ boyunca, Hıristiyan âleminde Dünya haritası,
sadece cenneti ve cehennemi bulunan bir Dünya'nın tasvir edildiği teorik bir
şemadan, bir süsten


ibaretti. Halbuki bu dönemde, IX. yy.da Vikinglerin
keşifleri önemli sonuçlara ulaşmış, bunlar 982'de İzlanda'dan geçerek
Grönland'a ve 1000 yılında da


Vinland'a (belki Newfoundland Adası) gelmişlerdi. Ne var ki
bu keşfin önemi, Avrupa'da herhangi bir yankı yaratmadı ve ancak İskandinav
ülkelerinde ilgi


uyandırdı.





Avrupalıların Amerika'ya sızmaları gerçekten, XV. yy.
sonlarında Kristof Kolomb'un serüveniyle başladı. «Yeni Dünya»nın güney
kesiminin fethi, İspanyol


Conquistadorlarının (Cortes, Pizarro) eseri oldu: bunlar,
eski Kızılderili imparatorluklarını yok ederek birkaç yüzyıl yürürlükte kalacak
bir sömürge düzeni


kurdular. Kuzey Amerika'nın keşfedilmesi ve fethedilmesi ise
özellikle Fransızlarla (Jacques Cartier, Samuel de Champlain) İngilizlerin
(Venedikli Jean


Cabot) eseri oldu ve bu iki ulus uzun süre, sonradan Amerika
Birleşik Devletleri ve Kanada'nın kurulacağı bu topraklardan kimin
yararlanacağı konusunda


birbiriyle çatıştı.





Dünya'nın öbür ucunda ise, gözüpek gezginler Ortaçağ'ın
sonlarından itibaren, «İpek Yolları»nı aradılar ve bu yollardan doğuya ulaşmağa
çabaladılar. Bunlar,


ya efsanevi Büyük Han İmparatorluğu'nda Hıristiyanlığı
yaymağa çalışan Willem Van Rubroek gibi din adamları, ya da Venedikli Marko
Polo gibi tacirlerdi.


Marko Polo, uzun süre Çin'de kaldı ve anlattığı göz
kamaştırıcı serüvenleriyle birkaç gezgin kuşağının merakını ve hayal gücünü
kamçıladı.





XIV. yy.da Asya'ya giden deniz yolunu açma onuru ise
Portekizlilere aittir. Portekizliler, Afrika'nın batı kıyılarını sistemli bir
biçimde araştırdılar.


1487'de Bartolomeo Dias «Fırtınalar Burnu»nu (Ümit Burnu)
aştı ve on bir yıl sonra Vasco de Gama bu yoldan, Afrika'nın doğu kıyısı
boyunca yukarıya doğru


çıkıp Hindistan'a ulaştı. Portekizliler oradan, Arapların
aleyhine, ticari etkilerini ta Selebes Adaları'na kadar yaydılar, yerleştiler.





Bir başka Portekizli, Macellan ise, XVI. yy. başlarında,
İspanya hesabına ilk Dünya turunu tamamladı. Yazık ki, bugün adını taşıyan
boğazı binbir güçlükle


aştıktan sonra, keşif gezisini sona erdiremeden öldü.





Dünya'nın Tanınması





Böylece, Kristof Kolomb'un seferinden sonra «büyük keşifler»
yarım yüzyıldan kısa bir zaman içinde Dünya haritasını altüst etti. Rönesans
sonlarında, coğrafyacılar,


ana çizgileriyle denizler ve karaların ayrımını öğrenmiş
bulunuyorlardı: Ptolemaios'un eseri nihayet aşılabilmişti.





Bundan sonraki büyük geziler, bu bilgileri pekiştirmeğe ve
gezegenimizin henüz ayak basılmamış bütün kesimlerini belirten beyaz lekeleri
haritadan yavaş


yavaş silmeğe olanak sağladı. XVII. yy.da, Hollandalı
gemiciler Avustralya ve Yeni Zelanda'yı keşfettiler, Don kazakları ise,
Kamçatka'ya kadar, Sibirya'yı


aştılar,





XVIII. yy.da keşifler gittikçe daha bilimsel nitelik aldı:
sadece yeni yeni topraklar tanınmakla kalınmadı, aynı zamanda buralarda
yaşayanların âdetleri


de tanıtılmağa ve hayvan alemiyle bitki örtüsünün ayrıntılı
dökümleri yapılmağa çalışıldı. Bu anlayışla, İngiliz Cook ve Fransız
Bougainville ile La Perouse


Büyük Okyanus adalarını yakından incelediler.





XIX. yy. ve XX. yy. başlangıcı özellikle Avrupalıların
Afrika'ya sızmalarına sahne oldu. Fransız Rene Caillie 1828'de Tombuktu'ya
vardı ve İngiliz Livingstone


ile Stanley kıtanın merkezini dolaştılar. Arktika ve
Antarktika'nın fethi de bu dönemde gerçekleşti: 1909'da Amerikalı Peary Kuzey
Kutbu'na ulaştı ve iki


yıl sonra Norveçli Amundsen Güney Kutbu'na vardı.





Günümüzde kıtaların haritaları büyük bir doğrulukla
çizilmiştir. Keşfedilecek hiç bir kara parçası kalmadığından insanların ilgisi
de başka yönlere kaymıştır:


şimdi denizdibi araştırmalarıyla, yanardağların ve depremlerin
incelenmesiyle, toprakaltının analiziyle (jeoloji) v.b. gezegenimizin sırlarını
günışığına


çıkarmak söz konusudur. Öte yandan astronotik de uzayın
keşfedilmesi yolunda çalışır: insanın Ay'da attığı ilk adım belki de sayısız
yeni dünyaların keşfine


doğru bir başlangıç noktası olmuştur.





Nil





Nil Nehri'nin haritasını yapabilmek için yirmi beş yüzyıl
gerekmiştir. Buraya ilk keşif gezisini, M.Ö. 457 yılında Yunan tarihçisi
Herodotos, en yenisini


de 1952'de Fransız Jean Laporte yapmışlardır.





Doruklar





Büyük sıradağlar insanlar ta rafından XX. yy.da fethedildi:
1906'da Savola prensi Lulgi Amadeo, Afrika'da Ruvenzori'ye (5,119 m) tırmandı; 1950
yılında


Fransız Maurice Herzog, Himalayalar'da Annapurna'yı (8,078 m) fethetti; üç yıl
sonra, Yeni Zelandalı Ermund Hillary, Dünya'nın en yüksek doruğuna, Everest'e


(8,880 m)
ulaştı.